سەردەمی سەھۆڵبەندان؛

نووسین و توێژینەوە: ئەبدوڵقادر پیران

بەپێی دوایین دۆزینەوەی زانستی سەبارەت بە دایناسۆرەکان، گەورەترین دایناسۆری جیھان سەر بە ڕۆژئاوای ئۆستراڵیایە، کە شوێن پێی لەلایەن زانایانی بواری شوێنەوارەوە دۆزراوەتەوە،کە لە خوارەوە دەتوانن بیبینن.
شوێنی نیشتەجێبوونی گەورەترین دایناسۆرەکانی مێژوو لە ئوسترالیا دۆزرایەوە.
لە لێکۆڵینەوەکانی شوێنەوارناسەکاندا، گەورەترین شوێنپێی دایناسۆرەکان کە ماونەتەوە بە تیرەکەی ١٥٢ سم دەستنیشانکراون.
بەو زانیاریانەی سەرەوە پێویستە بگوترێ کە خاکی ئوسترالیا ئەڵقەی ونبووی ئەو شوێنەیە، لەگەڵ ھەموو دوورگەکانی کیشوەری ئۆقیانوس و سەردەمێک ھەموو بەشە وشکانییەکانی جیھان پێیەوە گرێدرابوون و وردە وردە لەیەکتر جیاکرانەوە و بەھۆی ئاوەوە دەجووڵێنەوە شەپۆلەکان لەسەر ناوەکی زەوی، و لەم جوڵانەشدا، پێگەی بریکار و لایەنی سێیەم لە کۆنترۆڵکردن و دانانی بەشە شلۆقەکاندا دەبینرێت، کە نکۆڵی لێناکرێت، و وتی کە سروشت خۆی ئەم ڕەفتارانە نیشان دەدات، نەخێر، شێوازێکی بیرکردنەوەی لەو شێوەیە ھەرگیز ڕەتناکرێتەوە و پووچەڵ نابێتەوە، چونکە لە بەشەکانی داھاتوودا، بە ڕوونی دەبینیت کە ئەم میڵەش میلەری ھەیە و چی نییە لێرەدا بەکورتی لە یەک ڕستەدا، پێویستە بڵێین زەوی بە چەند قۆناغێک یان سەردەمێکدا تێپەڕیوە، کە لێرەدا بە ٣ سەردەمی تەواو پێناسە دەکەین، کە ھاوتایە لەگەڵ حاڵەتە سروشتییەکانی ماددە.
یەکەم؛ ژیانی گەرمە سێری:
ئەم ژینە سەر بە توخمە کاربۆنییەکە، ئەم مادەیە لە دوایین خولگەی ئەلکترۆنیدا ٤ ئەلکترۆنی ھەیە، لەکاتێکدا پێویستە ٨ ئەلکترۆنی ھەبێت، و بەھۆی ئەم حاڵەتە ئەلیکترۆنییە تایبەتە، ھەندێکجار ڕۆڵی کانزایەک دەگێڕێت، و لەبەر ئەم ھۆکارەش،ڕۆڵی یەکەم لە پرۆسەی ژیاندا کە شیرینە.پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو لەسەر زەوی پێویستە بۆ بەردەوامی ژیان و لەم ڕووەوە چەند توخمێکی تر یارمەتیدەرن بۆ ئەوەی ئاوەکە بخورێتەوە، وەک نیترات و سەلفات و فۆسفات، بەڵام لە... ئەم کارە زۆر گرنگە، کاربۆن ڕۆڵی یەکەم دەگێڕێت.
سەنتەری توێژینەوەی ژنێتیکی ژینگەیی لە بانکی ژینێتکەکان لە ئوسترالیا زیاتر لە چارەکە سەدەیەک کار لەسەر ژینەکانی قەوقازی مرۆڤ دەکات، کە دەرئەنجامی ئەو دۆزینەوە نائاساییانەیە کە ھەموو عەقڵی ساغ بێدەنگ دەکات و ناچار دەکات بەدوایدا بگەڕێت، چونکە… مرۆڤەکان لە پاکەت و بەستەری ژیانی ڕووەک و ئاژەڵاندان.دۆزراوەتەوە لە کاتێکدا تا ئێستا جیھانی زانین مرۆڤی بە جیا لە ڕووەک و ئاژەڵان پشکنیوە.
بە لەبەرچاوگرتنی قەبارەی ئاستی ئاوی زەریای ھێمن کە ١٦٥,٢٥٠,٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشەیە و بە لەبەرچاوگرتنی دوورگە نیشتەجێبووەکانی ناو کیشوەری ئۆقیانووس و دوورگەکانی ھاوایی، ھەموویان پەیوەندییەکی وشکانی نیشان دەدەن کە لە سەردەمی دایناسۆرەکان و دوای سەردەمی سەھۆڵبەندان بووە یەکەم جوڵەی خاک و جیابوونەوەی خاکی ئەمریکای باشوور لەو خاکانەی پەیوەست بوون بە ئۆستراڵیا، ئاوەکانی سەرەتای زەریای زەبەلاح بەرەو ڕۆژئاوا ڕۆیشتن و زەوییە پڕ لە دار و ئاژەڵەکانی کیشوەری ئۆقیانووس و زەریای ھێمنیان پێکھێنا. لە ڕۆژھەڵاتی ئۆستراڵیا، زەویەکانی ھیندستان و سریلانکا لە ئۆستراڵیا جیا دەکرێنەوە، و دەکەونە باشووری فەلاتی تبت، کە کونەکانی کۆتایی ھەردوو ھیندستان و سریڵانکا دەبینرێن لەسەر فەلاتی ئێران، کە تیایدا دەشتی شاروێران مەھاباد ئەو شوێنەیە کە خاکی ھیندستانی تێدا ھەڵدەگیرێت، دەشتی میاندواوی ـش بەرەو تکاب وشاھیندژ دەتوانرێت بگەڕێنرێتەوە بۆ سریلانکا، ھەروەھا ناوچەی گڕۆس و ئەشکەوتی کەرەفتوو تێکەڵەیەکی خاکن لەگەڵ خاکەکانی خاکی داروین لە باکووری ئۆستراڵیا .
بەپێی سەرچاوەی زەریای ھێمن کە ١٥٠ ملیۆن ساڵ پێش زەریای ھیندی دروست بووە، ئەستووری نیشتووەکانی دەریایی پلێتەکانی زەریای ھیندی زۆر ئەستوورترە لە زەریای ھێمن و ھۆکاری سەرەکی ئەمەش بوونی دوو دانە توخمەکان، کلۆر و کاربۆن، کە پێکھاتەی خاکی کاربۆناتی قورسن کە زوو جێگیر دەبن.بەڵام ئاوی خوێ کە خوێ و خوێ ھەڵدەگرێت تێکەڵەیەک لە گازی کلۆر و کانزای سۆدیۆم، کە خوێیەکە جیادەکاتەوە بۆ دوو توخم، کلۆر و سۆدیۆم، کە کلۆر و... سۆدیۆم لە ئاوی ئاگردا لەناو دەچێت و سۆدەی کاستیک بەرھەم دەھێنێت، سپێکتریمی ڕووناکی سۆدیۆم و کلۆری زەرد سەوز و شینە، لە ژینگە خوێیەکاندا ڕووەک و ئاژەڵە دەریاییەکان کەمتر گەشە دەکەن، ھەر لەبەر ئەم ھۆکارەش ​​ژیانی جەمسەری باشوور زۆر لاوازە و کەمی خۆراکی ھەیە.ئەمە ھۆکارێکە بۆ ئەوەی جەمسەری باشوور بە سەرمای زۆری کلۆر کۆنتڕۆڵ دەکرێت، بە مەبەستی پاراستن و پاراستنی زەوی لە لەناوچوون، بۆیە لەم لێکۆڵینەوەیەدا گەیشتینە ئەو ئەنجامەی کە بوونی گۆی زەوی و ژیان لەسەر... ئەوان لەسەر بنەمای دوو توخمە کاربۆن لە جەمسەری باکوور و کلۆر لە جەمسەری باشوور، و توخمەکانی دیکە بەشدارن لە کۆنترۆڵکردنی تەمەن و گۆڕانکارییە ژینگەییەکان، بۆ نموونە توخمە نایترۆژین ژیانی گەرم لەناو دەبات، کاربۆن و فسفۆر (ڕووەکی گەرم و... ئاژەڵ) بە بەرھەمھێنانی گازی ئامۆنیا و بەرگە ھەوای زەوی داگیر دەکات و بەرگەھەواکەی دەگۆڕێت و کێش دەکات بۆ ئەوەی ژیانی نوێ ھەناسە بدات، و لە خولی داھاتووی ژیاندا لە شێوەی شیردەر و ڕووەک لە سەرمای تەماوی و بەفردا.وە بوران سەوزە بۆ خۆراکدان مامۆسەکان..

نیسانی ١٣٩٦
کۆدی ھەواڵ: ٢٩٣٦٨٥
پۆل: ئاژانسەکانی ھەواڵ و بڵاوکراوەکان، فەزای مەجازی